ارگ بم، معرفی بزرگترین بنای خشتی جهان+تصاویر و آدرس

ارگ بم بزگترین بنای خشتی جهان

معروف ترین بنای خشتی جهان که بعنوان بزرگترین بنای خشتی جهان که ارگ بم نام دارد و در استان کرمان بنا شده است، و در فهرست میراث جهانی یونسکو و همچنین آثار ملی ایران ثبت شده است. قدمتی بیش از ۲۵۰۰ ساله دارد.

ارگ بم، بزرگترین بنای خشتی جهان

ارگ بم، شهری باستانی با مجموعه‌ای از ساختمان‌های بلند است و شامل دو بخش رعیت‌نشین و حکومتی می‌شود که هر یک سازه‌ها و کارکرد خاص خود را داشته‌اند.

در واقع، بخش علیای ارگ به‌عنوان مرکز فرماندهی سیاسی و نظامی و حکومت‌نشین کاربرد داشته است. این ارگ وسعتی حدود ۱۸ هزار مترمربع دارد و دیوارهایی با ارتفاع ۶ تا هفت متر آن را احاطه کرده‌اند. این دیوارهای تودرتو که تا مرکز ارگ ادامه دارند، بخش‌های مختلف ارگ را از هم جدا کرده‌اند.

ویژگی‌های منحصربه‌فرد ارگ بم باعث شد تا نه‌تنها به‌عنوان یکی از جاذبه های گردشگری استان کرمان شهرت پیدا کند، بلکه در یک فروردین ۱۳۴۵ در فهرست آثار ملی ایران ثبت شود و در نهایت در سال ۲۰۰۴ در فهرست میراث جهانی یونسکو قرار بگیرد.

ارگ بم کجاست؟

ارگ بم در جنوب شرقی ایران، در شهر بم استان کرمان قرار دارد. و در شمال رودخانه پشت رود و بر بالای صخره ای وسیع ساخته شده است.

تاریخچه ارگ بم

درباره قدمت ارگ بم حدس‌ و گمان‌های زیادی وجود دارد؛ به‌طوری که برخی آن را به دوره هخامنشی و عده‌ای به دوره اشکانی نسبت می‌دهند. علاوه بر این، قدمت تعداد زیادی از بناهای موجود در آن به دوره تیموری تا قاجار تعلق دارد.

بر اساس نوشته‌های تاریخی نظیر حدودالعالم و تاریخ وزیری، سابقه تاریخی این ارگ به دو هزار سال پیش می‌رسد که شواهد فراوان از جمله تعدادی خشت در خانه حاکم و خانه رئیس سربازخانه و همین طور وضعیت پلان مرکزی گواهی بر این ادعا هستند.

در اصل، لایه‌های ساختمانی متعدد روی دیوارها و بخش‌هایی از ارگ نشان‌دهنده انجام ساخت‌وسازهای پی‌درپی در ادوار مختلف بوده است. یکی از مواردی که به تخمین زمان ساخت بناها کمک می‌کند، معماری آن‌ها است؛ برای نمونه، ایوان مساجد آن از نظر ابعاد و مقیاس به سازه‌های قرن چهارم تا هفتم یعنی دوره سامانیان تا سلجوقیان شباهت دارد.

همین طور طاق ورودی ارگ بم، یادآور سبک دوران ساسانی است و به همین دلیل ساخت آن را به این دوره نسبت می‌دهند.

با توجه به بررسی‌هایی که در پایتخت پارتیان یعنی شهر پارتانیسا در عشق آباد انجام شده است و دارای معماری مشابه ارگ بم است، می‌توان به این نتیجه رسید که این شهر قلعه به اواخر دوره پارتیان و اوایل دوره ساسانیان تعلق دارد.

پس از اسلام

در نوشته‌های دوران پس از اسلام می‌توان ردپای بم و قلعه‌ بم را مشاهده کرد؛ به‌خصوص که در این دوران مسجد جامع و مسجد پیامبر (ص) و همین طور یک حسینیه‌ با ایوانی دو طبقه و سه منبر خشتی در آن ساخته شد. طبق نظر کارشناسان، دو برجی که در طرفین ورودی و هشتی ارگ وجود دارند، متعلق به عصر صفوی هستند.

لطفعلی‌خان زند پس از شکست از آقامحمدخان قاجار در سال ۱۲۰۹ هجری قمری، به قلعه‌ بم می‌گریزد. آقامحمدخان با ورود به قلعه دستور کشتن و سربریدن ۶۰۰ اسیر را می‌دهد. ۳۰۰ نفر این سرها را به بم می‌برند که متعاقبا حاکم بم سر این افراد را نیز قطع می‌کند و با همه سرها مناره‌ای در شهر برپا می‌کند.

حدود ۱۵۰ سال پيش، ساكنان ارگ این محل را ترک می‌کنند و در نخلستان‌ها و باغ‌های خارج از شهر ساکن می‌شوند.

معماری ارگ بم

وجود برج و بارو در این قلعه و همین طور راه‌های مخفی و مقر فرماندهان نظامی در قله، از امنیت بالای آن حکایت دارد.

در واقع، از ظاهر پرابهت و خصوصیات امنیتی قلعه می‌توان فهمید که طراحی و ساخت آن مبتنی بر منطق نظامی و دفاعی بوده است. استحکام و عظمت قلعه بم باعث شد که در دوره قاجار، عمادالسطنه آن را «قلعه‌ خدای آفریده» بنامد.

پلان ارگ بم

بخش های مختلف ارگ بم

ارگ بم از دو بخش اصلی و مهم تشکیل شده بخش حکومتی(بخش علیا)، و بخش رعیت نشین (بخش سفلا) میباشد. و دو بخشی بودن این سازه مهمترین ویژگی معماری آن است.

قسمت‌های اصلی ارگ بم شامل دروازه اصلی، بازار، میدان تکیه، مجموعه میرزا نعیم، مسجد جامع، مسجد پیامبر (ص)، حمام، عمارت چهار فصل، دروازه حصار دوم، مدرسه یا خانقاه، کاروان‌سرا، زورخانه، اصطبل، قورخانه، خانه حاکم، چاه اصلی ارگ، دروازه کت کرم و زندان، محل آسیاب بادی، بقایای محله قدیم و غلام محل یا کنای محله می‌شود.

بخش علیایی و سفلایی

بخش حکومتی بنا در شمال ارگ واقع شده و شامل بخش هایی نظیر دژ نظامی، خانه حاکم، حمام، سربازخانه، چاه آب، عمارت چهار فصل، اصطبل، برج اصلی، بنای آسیاب بادی، دروازه و برج و بارو است.

قسمت حاکم‌نشین

دقیقا بعد از دروازه دوم جای گرفته است که بالای کوه و در سراشیبی قرار دارد. در این محل یک اصطبل به چشم می‌خورد که در محوطه آن چاه آب و آب‌انبار تعبیه شده است.

پس از اصطبل به خانه رئیس قشون و سربازخانه می‌رسید. یک سنگ آسیاب بادی متعلق به دوره قاجار در برج جنوب غربی دیده می‌شود که تنها آسیاب بادی در منطقه بم است.

تا حدود ۸۰ سال قبل یعنی در اواسط دوره قاجار، زندگی در این قلعه جریان داشت و از حاکم‌نشین برای ژندارمری و مرکز قشون نظامی استفاده می‌شد.

قسمت رعیت نشین

قسمت‌های مختلفی دارد که از آن جمله می‌توان به بنای سردروازه، ورودی اصلی شهر، مسیر ورودی به دژ و بازار، مدرسه (خانقاه)، زورخانه، ساباط، میدان تکیه، مسجد جامع، مسجد پیامبر (ص)، حمام، اصطبل، بنای میراخور و مناطق مسکونی و ساختمان‌های عمومی اشاره کرد.

زورخانه ارگ مشابه ورزشگاه‌های سنتی شامل یک گنبد، چهار ایوان و گود می‌شود. یک کوچه سرپوشیده نیز در این قلعه وجود دارد که به‌عنوان ساباط جهودها معروف است.

اصطبل

اصطبل حکومتی در مدخل دروازه دوم شهر قرار گرفته است که دارای آخورها و حوض آب است. مزین به گچبری های دوره مغول و تیموری میباشد.

خندق

وجود خندقی در اطراف قلعه بم، برای افزایش قدرت دفاعی قلعه و مقابله با دشمنان بوده است که از هوش و ذکاوت معماران ایران باستان حکایت دارد؛ به‌ویژه که آن را در مسیر یک نهر روان حفر کرده بودند.

برج و بارو

برج و باروی بسیار بزرگی، قلعه بم را احاطه کرده است؛ به‌طوری که ۲۹ برج دیدبانی بلند با فواصل نامعین بر فرازونشیب تپه‌های این محل خودنمایی می‌کنند.

ویژگی منحصر بفرد برج های دیده بانی، روزنه های ذوزنقه ای شکل که برای رصد شهر استفاده می شده اند و میدان دید نگهبانان را وسیع میکرد و ۷۶ برج نگهبانی در سطح ارگ بم میباشد.

حصارهای ارگ بم

یکی از ویژگی‌های منحصربه‌فرد ارگ بم را می‌توان چهار حصار آن دانست. نخستین حصار که ۱۸ متر ارتفاع دارد، مردم را از هجوم دشمن محافظت می‌کرد و پهنای آن در برخی نقاط از ۶ متر فراتر می‌رفت.

خانه های عادی اعیانی در ارگ بم بزرگترین بنای خشتی جهان

خانه‌های ارگ بم به سه دسته خانه‌های عادی، نیمه اعیانی و اعیانی تقسیم می‌شوند. خانه‌های کوچک‌تر به افراد فقیر تعلق داشت و دارای دو تا سه اتاق بود. خانه‌هایی با سه تا چهار اتاق که برخی از آن‌ها دارای ایوان بودند، به طبقه متوسط جامعه اختصاص داشتند.

جالب اینکه خانه‌های اعیانی مجهز به اندرونی و بیرونی، چاه آب، اصطبل و حمام خصوصی بودند. خانه حاکم ارگ واقع در ارتفاع ۶۱ متری، از دو بخش تابستان‌نشین و زمستان‌نشین تشکیل می‌شد.

خانه‌های رعیت‌نشین روی زمین مسطح کنار کوه بنا شده‌اند که برخی از آن‌ها به‌دلیل داشتن بخش‌هایی نظیر بیرونی و اندرونی، ایوان، بادگیر، محل نگهداری اسب و احشام و غیره از اهمیت خاصی برخوردارند. تقریبا اکثر این خانه‌ها به یکدیگر متصل هستند و به هم راه دارند.

دروازه‌های دومین بنای خشتی جهان

دروازه‌های شهر مطابق با نیازهای طبقاتی و دفاعی ساخته شده‌ بودند و حصار اولیه شهر مشتمل بر چهار دروازه بزرگ بود. دروازه ارگ به بازاری به طول ۹۰ متر می‌رسد که هنوز می‌توان آثار دکان‌های آن را مشاهده کرد.

دروازه های ارگ بعد از بسته شدن درها، امکان ورود به ارگ میسر نمیاشد.

مسجد جامع در ارگ بم

مسجد جامع، یکی از مهم‌ترین و بزرگ‌ترین سازه‌های ارگ است که برای مردم شهر بم اهمیت زیادی داشت و از همین رو در روزهای دوشنبه و جمعه در این مکان شمع روشن و نذر می‌کردند تا نیت‌شان برآورده شود. در زمان مرمت ارگ بم، جعبه‌های شمعی با شمع‌هایی در آن کشف شد که قدمت‌شان به دوران پیش از انقلاب برمی‌گشت.

عجایب ارگ بم دومین بنای خشتی جهان

بادگیرها

یکی از نکته‌های عجیب زندگی در ارگ بم این است که مردم آن روزگار چطور از پس هوای بسیار گرم این منطقه برمی‌آمدند؟

در عمارت‌های بزرگ‌تر و مهم‌تر، از بادگیرهای چهارسازه‌ای و در عمارت‌های کوچک‌تر از بادگیرهای تکی استفاده می‌کردند تا باد از جهات مختلف به داخل خانه‌ وارد شود.

محل قرارگیری دروازه اصلی نیز بادهای شدید را به خارج قلعه می‌فرستاد. نکته جالب بعدی، وجود حوضچه‌های کوچک در مسیر باد بود که علاوه بر خنک‌کردن هوا، گردوخاک را از بین می‌برد و همین امر از سبک معماری بی‌نظیر ارگ بم حکایت دارد.

سیستم آبرسانی

ارگ بم سه حلقه چاه دارد که در کنار عمارت چهار فصل، در میدان توپخانه و در محل اصطبل قرار دارند. باستان شناسان تاسیسات آبرسانی قلعه در قسمت شمال غربی ارگ پیدا کردند.

که آب دو رشته قنات از طریق ساختمان پخشگاه منشعب می‌شد و بخشی از آن با لوله‌های سفالی (تنبوشه) به ساختمان شترگلو در خندق غربی و سپس به میان ارگ می‌رسید، تا اینکه در بخش غربی رعیت‌نشین روی سطح زمین جریان می‌یافت. یک حمام عمومی در این منطقه قرار داشت که مردم از این آب برای استحمام استفاده می‌کردند.

گورستان کودکان در ارگ بم بزرگترین بنای خشتی جهان

پس از زلزله سال ۱۳۸۲، استخوان‌هایی از دیوار ارگ بم بیرون ریخته شد که بر اساس بررسی‌ها شامل ۶۸ جسد کودک و نوزاد می‌شدند.

عمر این اجساد به سال‌های دور برمی‌گردد؛ هرچند پس از زلزله بم مجددا جسد کودکانی در دیوارهای ارگ دفن شده‌اند و به این ترتیب می‌توان دیوارهای ارگ بم را گورستان ایستاده کودکان دانست.

این طور به نظر می‌رسد که این قلعه از دوران صفوی تا سال‌های اخیر برای دفن اجساد کودکان استفاده می‌شد. آزمایش DNA روی استخوان اجساد نشان داد که این کودکان یک تا ۶ سال سن داشتند و همگی پسر بودند. پس از انجام نمونه‌برداری و کارهای مطالعاتی، برای جلوگیری از متلاشی شدن اسکلت‌ها، مجددا در همان مکان دفن شدند.

جنگ لطفعلی خان زند و آقامحمدخان قاجار در ارگ بم بزرگترین بنای خشتی جهان

در زمان حمله آقا محمد خان قاجار، لطفعلی خان زند چاره‌ای جز فرار از‌ کرمان به بم نداشته است. و در حین فرار، سه نفر او را همراهی می‌کنند و جهانگیرخان سیستانی، پسر حاکم بم یکی از آن‌ها بود که در طوفان شن مفقود می‌شود.

در نهایت لطفعلی خان دو روز بعد به‌تنهایی وارد ارگ بم می‌شود. او از فرط خستگی در تالار ارگ بم به خواب می‌رود که ناگهان با شیهه اسبی بیدار می‌شود و خود را در محاصره آقامحمدخان می‌بیند.

حاکم بم از مفقود شدن پسرش بدست آقا محمد خان قاجار خبر نداشت و همین امر سبب شد تا لطفعلی خان را در ازای آزادی او تسلیم کند.

ارگ بم در شاهنامه

هفتواد يكی از امرای محلی را می‌کشد و سپس روی كوهی در نزدیکی كجاران یک قلعه می‌سازد که شاید نخستين پايه‌های قلعه بم باشد. فردوسی لشكركشی اردشير بابکان را به شکلی افسانه‌ای توصیف کرده است.

طبق این افسانه در شهر کجاران در کنار دریای پارس، کوهی قرار داشت که دختران شهر هر روز برای ریسندگی به آنجا می‌رفتند. در شهر کجاران مردی به نام هفتواد زندگی می‌کرد که به‌خاطر داشتن هفت پسر، به او هفتواد می‌گفتند.

هفتواد دختری داشت که همراه با سایر دختران برای ریسندگی به کوه می‌رفت تا اینکه یک روز سیبی را در طول راه پیدا می‌کند که کرمی در آن وجود داشت.

او این کرم را در دوکدان می‌گذارد که مایه برکت کار و رونق هرچه بیشترش می‌شود. هفتواد و پسرانش نیز به لطف این کرم، ثروتمند می‌شوند.

 کرم هر روز بیشتر رشد می‌کرد تا اینکه بعد از پنج سال، به بزرگی یک فیل شد.

هفتواد به‌خاطر آوازه این کرم، این محل را کرمان نام‌گذاری کرد. قدرت شکست‌ناپذیری هفتواد چنان گسترده شد که از کرمان تا دریای چین تحت سیطره او بود.

ماجرای اردشیر بابکان و هفتواد

اردشیر بابکان بعد از شنیدن اخبار هفتواد، نقشه ای را طراحی میکند و شخصا به نبرد هفتواد میرود.

هفتواد موفق به محاصره اردشیر و سپاهیانش می‌شود و تعداد زیادی از افراد او را می‌کشد و اردشیر چاره‌ای جز فرار نمی‌بیند. او در یک شارستان به دو جوان برخورد می‌کند که به اردشیر می‌گویند برای غلبه بر هفتواد باید به فکر راهی به‌غیر از جنگ باشد.

اردشیر همراه با هفت نفر در پوشش بازرگان وارد دژ می‌شوند و با نیرنگ و فریب از نگهبانان کرم می‌خواهند که مراقبت از کرم را برای سه روز به آن‌ها محول کنند. نگهبانان این درخواست را می‌پذیرند. اردشیر دیگی از قلع داغ را در دهان کرم ریخت و او را از پای درآورد.

فیلم ارگ بم

جاذبه های گردشگری بم و سایر جاذبه های در طول مسیر کلاسیک

نخلستان ها و قنوات دوقلوی ثبت جهانی بم، دپوی آوارهای بم مکانی برای عکاسی، باغ شاهزاده،  ارگ راین دومین بنای خشتی بعد از ارگ بم و آبشار راین